Prikken tegen pijn: acupunctuur bij dieren met chronische pijn

Langzaam maar zeker worden de signalen duidelijker: de bewegingen worden stijver, opstaan gaat moeizamer, de wandelingen met je hond worden korter of de ritten met je paard worden steeds vaker afgebroken omdat hij niet lekker loopt. Chronische pijn is bij dieren vaak subtiel, maar niet minder schrijnend. Naast de reguliere pijnmedicatie zoeken steeds meer eigenaren naar andere manieren voor het managen van chronische pijn bij hun geliefde viervoeter. Ook voor dieren kan acupunctuur verrassend effectief zijn – en soms zelfs levensveranderend. Hoe werkt acupunctuur en wat zijn de voor- en nadelen? 

Wat is acupunctuur?

Acupunctuur is een geneeswijze die meer dan 2000 jaar geleden is ontstaan in China. Door het stimuleren van bepaalde punten die op meridianen liggen, kunnen aandoeningen behandeld worden. In die tijd was er nog geen medisch onderzoek zoals we dat nu kennen, waardoor de punten vooral door middel van empirisch onderzoek zijn vastgesteld. Om de ziektepatronen te beschrijven maakte men in het oude China veel gebruik van metaforen, waardoor de methode achterhaald over kan komen. Toch is de populariteit in Europa en Noord-Amerika flink toegenomen in de afgelopen tientallen jaren. In het medisch onderzoek is de interesse inmiddels ook gewekt; het aantal onderzoeken naar de effectiviteit en werking van acupunctuur blijft gestaag toenemen.  

Acupunctuur is inmiddels een geaccepteerde behandelmethode bij chronische pijn, maar de achterliggende werkingsmechanismen zijn nog niet volledig opgehelderd. Het lijkt erop dat er meerdere processen meespelen. Om te begrijpen hoe acupunctuur invloed kan hebben op pijn, is het goed om eerst uiteen te zetten hoe pijn werkt in het lichaam.  

Hoe werkt pijn?

Wanneer een cel beschadigd raakt (bijvoorbeeld de cellen in een gewricht met artrose), geeft hij verschillende inflammatoire stoffen af. Deze stoffen binden aan receptoren van zenuwcellen, en wanneer dat gebeurt, activeert de zenuwcel en wordt er een signaal doorgegeven naar de hersenen. Niet elke zenuwcel bevat dezelfde receptoren, alleen zenuwcellen met receptoren die de “schade” stoffen kunnen binden, worden geactiveerd. In dit geval zijn er twee typen zenuwcellen betrokken, de A-delta en C zenuwcellen. De A-delta zenuwcellen zorgen voor de terugtrekreflex, zodat je je lichaam zo snel mogelijk van de schadelijke bron, bijvoorbeeld een hete pan, verwijdert. Ook sturen ze een signaal naar de hersenen wat vertaald wordt in acute, scherpe pijn. De C zenuwcellen zijn langzamer en zorgen voor de diffuse pijn die je daarna op voelt komen. Deze pijn kan verergeren, en wordt geassocieerd met het ontwikkelen van chronische pijn. De A-delta en C zenuwcellen lopen naar het ruggenmerg. Hier kunnen de signalen van deze zenuwcellen gemoduleerd worden door neurotransmitters. Glutamaat bijvoorbeeld versterkt de signalen, maar GABA werkt juist dempend. Ook kan serotonine zich ermee bemoeien, dat glutamaat afremt en GABA stimuleert. Een andere stof die een rol speelt is histamine. Histamine is betrokken bij enorm veel processen in het lichaam, en fungeert ook als neurotransmitter bij pijnmodulatie. Echter kan het de pijnsignalen zowel versterken als verminderen. En dan zijn er nog de lichaamseigen opioïden, die de pijnsignalen ook verlichten. De afgifte van deze neurotransmitters en opioïden worden beïnvloed door allerlei factoren, die nog niet volledig begrepen worden. Wel is het bekend dat aanhoudende pijn voor centrale sensitisatie kan zorgen. Dit betekent dat de processen op het niveau van het ruggenmerg meer richting het verergeren van de signalen gaan, oftewel bij eenzelfde pijnprikkel ga je meer pijn ervaren.  

Acupunctuur en neurotransmitters

Verschillende studies hebben aangetoond dat het inbrengen van de naald zorgt voor de afgifte van opioïden en serotonine, die er beiden voor zorgen dat pijnsignalen gedempt worden. Daarnaast lijkt histamine een belangrijke rol te spelen. Histamine wordt afgegeven door mestcellen, een bepaald type immuuncel, en lijkt door acupunctuur de pijntolerantie te verhogen. Uit onderzoek is gebleken dat het prikken van de naald ervoor zorgt dat de mestcellen histamine loslaten. Het inspuiten van een goedje dat histamine blokkeert, zorgde voor een drastische vermindering van het pijnstillende effect van acupunctuur.   

Acupunctuur en fascia

Daarnaast heeft acupunctuur een pijnstillend effect via de fascia. Het onderzoeksteam van Helene Langevin heeft hier veel studies naar gedaan. Onder andere hebben zij de ligging van meridianen en acupunctuurpunten vergeleken met de anatomie van het onderliggende fasciale netwerk. Hieruit bleek dat zo'n 80% van de punten op plekken liggen tussen de spieren, waar deze gescheiden worden door fascia en waar het fasciaweefsel wat dikker is. Je zou dus kunnen zeggen dat de meridianen en acupunten een representatie van het fasciale netwerk zijn. In de fascia ontstaan mechanische en fysiologische reacties op het prikken. Nadat de naald ingezet is, kan de naald op verschillende manieren bewogen worden (zoals draaien of op en neer bewegen) om een “tonificerend” danwel een “sederend” effect te hebben, afhankelijk van de aandoening. Deze bewegingen triggeren een reactie in de fascia, en is voelbaar alsof de naald vastgegrepen wordt. Het team van Langevin heeft een instrument ontwikkeld om “pull-out force” te kunnen meten, oftewel de benodigde kracht om een naald uit het weefsel te trekken. Hiermee vergeleken zij de pull-out force van naalden die in één of beide richtingen gedraaid werden met naalden die niet gedraaid werden. Het draaien in één richting verhoogde de pull-out force met 167%, tegenover het draaien in beide richtingen met 52%. Hierop hebben zij stukjes fasciaweefsel uit proefdieren ( 🙁 ) genomen en onder een sterke microscoop bekeken wat er gebeurt. Hier was inderdaad te zien dat het weefsel letterlijk aan de naald “kleeft” en meedraait met de naald. Het heen en weer draaien zorgde dus voor het ontdraaien, waardoor de naald minder vast komt te zitten. Fascia, dat onder andere bestaat uit collageenvezels, reageert op mechanische impulsen door de vezelstructuur aan te passen. Wanneer er bijvoorbeeld op een bepaald punt steeds veel spanning komt te staan, zal de structuur hier dichter en daarmee sterker worden om de krachten te kunnen weerstaan. Ook liggen er een speciaal soort cellen, fibroblasten, tussen de collageenvezels die onder invloed van verschillende mates van trekkrachten verschillende stoffen kunnen afgeven aan het omliggende weefsel. Een grotere pull-out force is inmiddels geassocieerd met een grotere reorganisatie van de collageenvezels, meer activatie van fibroblasten, en een groter pijnstillend effect. De precieze achterliggende mechanismen moeten echter nog onderzocht worden, maar het lijkt er dus op dat fascia een belangrijke rol speelt.  

Zelf maak ik ook graag gebruik van het draaien van de naald om een sederend of tonificerend effect uit te lokken, en inderdaad voel je dan dat de naald op een gegeven moment vastloopt. In sommige punten meer dan andere, maar het is bijna altijd voelbaar. Toen ik nog gebruik maakte van dry needling, waarbij de naald op en neer gehaald wordt in het triggerpunt, zag ik vooral bij paarden regelmatig dat de huid (door het onderliggende fasciaweefsel dus) gewoon echt vastkleefde aan de naald. Persoonlijk vind ik het echt super fascinerend waar cellen en weefsels allemaal op kunnen reageren, en dat zonder input van het centrale zenuwstelsel 😊   

Acupunctuur voor paard en hond

Acupunctuur wordt tegenwoordig door verschillende organisaties, zoals de World Health Organisation en de World Small Animal Veterinary Association, erkend als behandelmethode bij (chronische) pijn. Het voordeel van acupunctuur is dat het relatief veilig en non-invasief is, en er zijn weinig tot geen bijwerkingen. Het kan ingezet worden als ondersteuning van andere pijnbestrijdig, maar in milde casussen kan het effectief genoeg zijn zonder dat er andere interventies nodig zijn. Pijnmedicatie kan uiteindelijk maagdarmklachten en andere bijwerkingen veroorzaken, dus hier wil je niet te vroeg naar grijpen (en ook niet te laat). Zaak is echter wel om op tijd in actie te komen en niet af te wachten tot het dier echt veel last heeft. Hoe langer een dier rondloopt met pijn, hoe meer kans er is op centrale sensitisatie, waardoor het dier gevoeliger wordt voor pijnprikkels. Zo zijn er nog meer processen die kunnen ontstaan als reactie op langdurige pijn. Vaak spelen epigenetische veranderingen hier ook een rol in. Hoe meer van dit soort processen geactiveerd raken, hoe lastiger het is om deze effecten weer om te keren. Sowieso ben ik voorstander van één a tweemaal je dier preventief te laten behandelen met een manuele techniek zoals osteopathie, fysiotherapie, etc. Wanneer je merkt dat je paard of hond wat ouder wordt en toch wat minder baat bij deze behandelingen begint te krijgen, kan het nuttig zijn om dit te combineren met een acupunctuursessie. Ook als je weet dat er gewrichtsproblemen spelen, kan acupunctuur goed helpen om de eerste tekenen van ongemak weer teniet te doen. Op deze manier kan het permanent gebruik van pijnstilling nog behoorlijk opgeschort worden. Vaak zijn er een aantal opeenvolgende behandelingen nodig om op te starten, maar zeker in een vroeg stadium kan er dan al snel overgeschakeld worden op zo'n 2 tot 4 onderhoudsbehandelingen per jaar. Wel is het fijn om eerst een diagnose vast te laten stellen door een dierenarts. Zo kunnen de verwachtingen beter ingeschat worden, en kunnen de punten die het meest van toepassing zijn op jouw dier uitgekozen worden. 

Helaas is acupunctuur niet voor elk dier geschikt; de naalden moeten zo'n 20 tot 30 minuten blijven zitten en bij een beweeglijk dier zullen ze er al snel uit vallen. Voor een effectieve behandeling is het dus wel belangrijk dat je dier enigszins stil kan blijven staan/zitten/liggen. In de zomer in een stal vol vliegen kan het daarom ook een behoorlijke uitdaging zijn, omdat paarden veel met hun huid trillen en met hun staart zwiepen om de vliegen te verjagen. Ook heb ik wel eens meegemaakt dat een hond zich even uit ging schudden op het moment dat alle naaldjes zaten.. 😂 Het is dus goed om even na te gaan of, en wanneer, acupunctuur geschikt is voor jouw paard of hond! 

Kortom, acupunctuur kan een veilige en effectieve methode zijn om pijn te verlichten, en kan daarnaast ingezet worden om het gebruik van pijnmedicatie te verminderen of uit te stellen. Zeker in combinatie met andere aanvullende therapieën, zoals osteopathie, fysiotherapie of chiropractie, kun je je dier de juiste ondersteuning bieden voor een gelukkige oude dag!  

Huntingford et al. Evidence-Based Application of Acupuncture for Pain Management in Companion Animal Medicine. Vet Sci (2022) 9(6):252 

Langevin H.M. Acupuncture, connective tissue, and peripheral sensory modulation. Crit. Rev. Eukaryot. Gene Expr (2014) 24:249–253 

Liddle and Harris. Cellular Reorganization Plays a Vital Role in Acupuncture Analgesia. Med Acupunct (2018) 30(1):15–20 

Langevin et al. Mechanical signaling through connective tissue: A mechanism for the therapeutic effect of acupuncture. FASEB J. (2001) 15(12):2275–2282 

Langevin et al. Biomechanical response to acupuncture needling in humans. J Appl Physiol (2001) 91(6):2471–2478 

Jaung-Geng Lin et al. Understandings of acupuncture application and mechanisms. Am J Transl Res. (2022) 14(3):1469–1481